Impressie van het KNW Voorjaarscongres door Eilard Jacobs, over een geslaagde dag waarop we elkaar weer eens echt konden ontmoeten. 'Inspirerende verhalen, herkenbare weerbarstigheid' en 'Voor écht andere oplossingen moet wellicht aansluiting gezocht worden bij de andere transities, in energievoorziening, afvalverwerking of misschien zelfs voedsel of mobiliteit.' - lees verder voor de blog.

Transitie, zo gemakkelijk nog niet

Impressie van het KNW Voorjaarscongres 2022 - door Eilard Jacobs

Transitie, dát is wat we nodig hebben om duurzaam door te kunnen, óók in de watersector. Daar is iedereen wel van overtuigd en dat wíllen we ook bereiken (althans dat vonden veruit de meeste aanwezigen op het KNW voorjaarscongres). Maar dat is nog niet zo eenvoudig.

'Het kan weer' dat hoorde je alom op het KNW congres over transitie in Breukelen. Gewoon samen in een zaal zitten en van gedachten wisselen over het thema, hèhè.

Zoals we nu met voedsel, grondstoffen en energie omgaan is niet houdbaar. Dat moet anders, circulair, duurzaam. Daarvoor is een ommekeer nodig, een transitie zo simpel is dat. Maar transities zijn helemaal niet simpel. Het is vaak niet eens zo moeilijk het beeld te schetsen waar we naartoe willen. Sander Mager (waterschap AGV/ Unie van Waterschappen) trapte af met 'het nieuwe waterschap'. Zeker als we het abstractieniveau maar hoog genoeg kiezen worden we het wel met elkaar eens. Maar hoe je daar dan moet komen.....

Hoe doe je het?
Wat is transitie eigenlijk? Derk Loorbach (Dutch Research Institute for Transitions) legde uit: Het komt neer op 'je ziet het pas als je het door hebt' om met een 75 jaar geleden geboren filosoof uit Betondorp te spreken. Oftewel, het is niet zo dat je met elkaar afspreekt: 'kom we gaan eens even een transitie doorvoeren', maar eerder zo dat je achteraf ziet dat er een transitie heeft plaatsgevonden. Neem als voorbeeld de informatietechnologie: nu het er eenmaal is zien we wat dit allemaal voor veranderingen teweeg brengt. De uitkomst van een transitie is onzeker, en dat is ook al iets waar we niet van houden. Bij transitie bedenken we het liefst van tevoren hoe we het willen hebben, maar achteraf blijken er bijwerkingen te zijn waar je helemaal nog niet aan gedacht had. Bijvoorbeeld: de informatietechnologie maakt veel meer informatie voor iedereen bereikbaar, maar dat geldt helaas zowel voor goede als slechte dingen.

Om het proces te kunnen beheersen wordt het in plannen gevat zoals het 'Groeiplan Watertechnologie' zoals gepresenteerd door Jan Post (TKI Watertechnologie/ Watercampus) of '10 leidende principes' gepresenteerd door Judith Hoogenboom (VanWaarde) met aansprekende plaatjes over hoe wel en hoe niet. Het helpt allemaal best om structuur in de chaos te brengen. Helaas is een stevige clash met bijbehorende chaos vaak de enige prikkel die echt tot verandering leidt. Maar goed, dit alles leidt wel tot nadenken. Een stukje zelfonderzoek, je afvragen 'waar was het ooit voor bedoeld?'. Er komen ongemakkelijke vragen op, die je juist moet stellen. Natuurlijk helpt het om inspirerende voorbeeldprojecten te realiseren, maar ook de mislukkingen te accepteren. Toch is het ook belangrijk niet in de pilots te blijven hangen, de pilotitis te krijgen. Na een ochtend theorie krijg je behoefte aan de praktijk, maar dat was voor na de lunch.

Weerbarstige praktijk
En die praktijk is weerbarstig. Vol goede moed werd begonnen aan plannen voor de nieuw te bouwen woonwijk Valkenhorst bij Katwijk. Andre Bol (HH Rijnland), Dick Bakker (gem. Katwijk) en Ruben Wentink (Dunea) schetsten de mogelijkheden voor een duurzame sanitatie in een wijk waar nu nog niets is. Nou ja een voormalig vliegveld met theaterhangar, dat wel.

Zo op het oog een prachtige basis voor iets nieuws. Maar ja er zijn nog andere partijen die iets willen met deze in de toekomst duurzaamste wijk van Nederland. Er is bovendien ook nog een grondexploitatie die sluitend moet blijven, een woningmarkt opgave en natuurlijk zijn er vanuit de politiek kaders gesteld over betaalbaarheid, aantallen woningen etc. Nee duurzaamheid is zo eenvoudig nog niet. Gaandeweg het proces lijken vrijwel alle elementen voor een veel meer circulaire waterketen te sneuvelen.

In de discussie met de aanwezigen kwam het beeld naar voren dat sectoraal werken aan verduurzaming van de waterketen kennelijk niet voldoende is. Voor echt andere oplossingen moet wellicht aansluiting gezocht worden bij de andere transities in energievoorziening, afvalverwerking of misschien zelfs voedsel of mobiliteit. Dat maakt het werkveld en de besluitvorming natuurlijk alleen maar complexer, maar misschien lukt het dan wél.

Verandering of misschien zelfs transitie wordt ook beoogd met de omgevingswet, legden Sarah Ros en Arjan Nijenhuis (min. Binnenlandse Zaken) uit. Nou is dat al ruim een decennium het gevleugelde woord en komt het er nog steeds binnenkort van, maar we zijn nog vol goede moed. Ook voor bestuurders is de omgevingswet een opgave om anders met besluitvorming om te gaan. Nu waren er weinig bestuurders aanwezig op het voorjaarscongres, maar gelukkig wel veel mensen die bestuurders hierover moeten adviseren.

Essentieel in de omgevingswet is dat overleg en afstemming vooraf zouden moeten leiden tot minder procedures en gedoe achteraf. Dat vraagt een andere rol van bestuurders (én van het publiek, maar dat is nog wat lastiger). Ook al is de omgevingswet nog niet van kracht, bestuurlijk overleg is het afgelopen decennium wel gegroeid, dus dat biedt hoop al zijn we er nog niet.

Die afstemming vooraf strekt zich niet slechts uit tot verreikende plannen, maar heeft ook betrekking op de dagelijkse besluitvorming zoals die bijvoorbeeld komt kijken bij vergunningverlening. Er zijn algemene regels en beoordelingsregels. Op het eerste gezicht lijken algemene regels ruimte te bieden voor meer vrijheid voor de vergunningplichtige. Maar dat is maar zeer de vraag. Algemene regels moeten duidelijk en specifiek zijn. Beoordelingsregels kunnen breed geformuleerd zijn en bieden daardoor juist ruimte voor bestuurlijke afweging.

De rolverdeling tussen dagelijkse en algemene besturen wordt bij lagere overheden niet anders. Maar er zijn wel mogelijkheden omwille van de praktische taakuitoefening meer te delegeren van algemeen bestuur naar dagelijks bestuur. De belangenafweging op hoofdlijnen blijft natuurlijk wel het primaat van het gekozen algemeen bestuur.

Of de omgevingswet nu direct tot veel transities zal leiden is natuurlijk maar de vraag. Om te beginnen zal het organisaties (Waterschappen, Gemeenten, Provincies) nopen hun planfiguren en regelgeving op orde te brengen en zoiets leidt eerder tot naar binnen gerichtheid dan tot open armen naar de omgeving. Maar zoals bij elke transitie zullen we pas achteraf weten of deze wet de veranderingen brengt die beoogd zijn. Over 10 jaar maar weer een congres hierover.

Wat geleerd?
Er waren meer workshops waarin praktijk en transitie met elkaar in verbinding werden gebracht. Ook hier werd duidelijk dat tussen droom en daad praktische bezwaren liggen. Van veel deelnemers hoorde je de verzuchting 'hoe krijg ik mijn organisatie/ leidinggevende/ bestuurders/ collega's in beweging'. Dáárover was ook een workshop, maar ik moest keuzes maken. Hoe dan ook: inspirerende verhalen, herkenbare weerbarstigheid en het feit dat je de zorg ook met anderen deelt, maakte het toch tot een inspirerende dag. Al was het maar dat we elkaar eindelijk weer eens spraken met een glas in de hand.

- - -
Blog door Eilard Jacobs